بررسی انتقادی نسبت عقل و دین از دیدگاه آقایان دکتر عبدالکریم سروش و محمدمجتهد شبستری

محمد جعفری

فلسفه وکلام

کارشناسی ارشد

محمدعلی شمالی

محمدتقی سبحانی

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

1382

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

بی تردید رابطه عقل و دین یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین مباحث فلسفه دین است و امروز بیشترین چالشها و اختلاف آرای میان فیلسوفان دین، معطوف به این بحث و جوانب گوناگون آن می‌باشد. از سوی دیگر نظری اجمالی به گفتمان اندیشه دینی در چند دهه اخیر در ایران از تأثیرگذاری روشنفکران دینی در این عرصه خبر می‌دهد. هر چند نواندیشان دینی معاصر در زمینه‌های مختلف به اظهارنظر پرداخته‌اند، لکن عمده این مباحث متأثر از دیدگاه خاص آنان در باب نسبت عقل و دین بوده است. با این توصیف این نوشتار بر آن است که نسبت میان عقل و دین را از منظر دو تن از شاخص‌ترین چهره‌های این جریان یعنی آقایان دکتر عبدالکریم سروش و محمد مجتهد شبستری به بررسی انتقادی بگذارد. در فصل اول به عنوان پیش‌درآمد، تاریخچه بحث عقل و دین در مسیحیت و اسلام مورد بررسی قرار گرفته و در هر دو حوزه به سه دیدگاه متفاوت یعنی ایمان‌گرایی افراطی و عقل‌گرایی معتدل و آرای چهره‌های برجسته هر طیف اشاره شده است. فصل دوم به ایمان و عقلانیت اختصاص یافته است. رابطه عقل و دین در وهله اول و پیش از هر چیز به تعامل درون مایه‌های اصلی آن دو باز می‌گردد و بدیهی است که خاستگاه اصلی مؤلفه‌های دینی چیزی جز ایمان نیست. لذا در این فصل دیدگاه چهره‌های فوق‌الذکر درباره ماهیت ایمان و عقلانیت، نقش عقل در شکل‌گیری ایمان و نیز چالشهایی که میان آن دو پدید می‌آید، مورد مداقه قرار گرفته‌است. روشنفکران مذکور در باره عقلانیت ایمان گرچه رأی روشن و معینی ندارند ولی بیشتر به ایمان‌گرایی تمایل یافته‌اند. در فصل سوم به نقش عقل در تبیین و تکامل باورهای دینی پرداخته و روشن نموده‌ایم که آرای روشنفکران فوق در باره نظریه تکامل معرفت دینی و فرآیند فهم متون به نوعی عقل‌گرایی افراطی منجر می‌شود. نقش عقل در توجیه آموزه‌های دینی، فصل پایانی رساله حاضر است. نواندیشان مورد نظر عقل نظری را صرفا در معقول‌سازی ونه اثبات باورهای دینی کارآمد می‌بینند و با صحه گذاشتن بر عقل تجربی به آزمون‌پذیری تاریخی باورهای دینی رو آورده و درباره نسبت عقل عملی و دین هم به سکولاریسم اخلاقی ملتزم می‌شوند. ما دیدگاه‌های نواندیشان معاصر را در هر بخش از منظر درون دینی و برون دینی به بوته نقد سپرده‌ایم.

1392/10/14

1492